Acteur en schrijver Davide Enia bracht afgelopen mei een bezoek aan Amsterdam ter gelegenheid van de verschijning van de Nederlandse vertaling van zijn debuutroman ‘Zo ook op aarde’. In gesprek met Amicitalia sprak Davide Enia openhartig over zijn boek, en natuurlijk over zijn stad, Palermo. 

Kunt u iets vertellen over de titel van uw boek. Waarom juist deze titel?

Ik denk dat in het Nederlands het woord ‘ook’ is toegevoegd, want in het Italiaans is de titel letterlijk ‘zo op aarde.’ De titel heeft onmiddellijk een betekenis voor mensen met een katholieke achtergrond, zoals bij ons in Italië. Het verwijst natuurlijk naar het Onze Vader. Trouwens, deze titel heb ik in Lissabon bedacht. Ik was daar op vakantie vòòr de laatste herdruk en de titel ontbrak. Ik zat in café Brasileira naast het standbeeld van Pessoa… “Ah”, zei ik, “hoe moet ik het noemen, dit boek… ik mis een titel”. Ik vind het leuk dat aarde-idee, maar ik zocht iets dat onveranderlijk zou blijven, iets dat omhoog reikt. Dus werd het ‘Così in terra’ (zo ook op aarde).

De aarde roept het gebed onmiddellijk op. Così (zo) is een bijwoord, en bijwoorden zijn de enige onveranderlijke woorden van de grammatica, ze veranderen nooit, ze verbuigen niet.

Er is dus enige onveranderlijkheid in het boek, mede doordat Palermo in het boek zichzelf blijft alle vijftig jaar lang. Het boek opent met de bombardementen van 1943 en sluit af met de bommen van 1992. Het verschil is dat in 1992 de bommen door de Sicilianen werden geplaatst terwijl in 1943 het Anglo-Amerikaanse bombardementen waren. In de tijd ertussen blijft Palermo eigenlijk hetzelfde slagveld: mensen worden doodgeschoten en proberen elkaar te misbruiken. Het lijkt dat alles altijd onveranderd blijft. De werkelijkheid is natuurlijk anders, de aarde is juist de grond voor continue verandering. Zo sterft het zaad en wordt het een boom, als een persoon valt, valt diegene op de grond, maar staat dan weer op. Dat is precies wat de personages doen: vechten op deze aarde. Ze vechten constant en ze blijven vechten ondanks het feit dat alles onveranderlijk lijkt. Ze vechten tegen die wil, zoals het gebed zegt: Uw wil geschiede, op aarde zoals in de hemel, de hemelse wil, dat we ook God, lot of geschiedenis kunnen noemen.

Ze vallen op de grond en staan weer op en blijven vechten. Ze vechten en leren boksen als een grammatica van beweging, ze trachten woorden te beheersen zoals Provvidenza doet of proberen woorden te herbouwen zoals Gerruso. Ze leren op te staan en dit is ook de allereerste les die we moeten leren als we vallen. Daarom heet het boek zo.

Wat inspireerde je om dit boek te schrijven?

Eerst heb ik een boek geschreven omdat schrijven een baan is en ze betaalden me om een boek te schrijven. Dit betekende dat ik de beste uren van mijn dag schrijvend doorbracht en er betaald voor kreeg. Ik bedoel te zeggen dat ik zeer vroeg om zeven uur wakker werd, daarna ging ik ontbijten en naar de markt. Van 9 tot 12 uur schreef ik en van 14 tot 18 uur, elke dag.

Waarom boksen als hoofdthema voor dit boek?

Dit thema heb ik gekozen omdat het een eenvoudige metafoor is om de pijn weer te geven. Boksen is de tegenstander stoten, tegen de lege pagina vechten. De pagina is leeg voor iedereen. De pagina is leeg voor u, voor mij als schrijver en voor iedere schrijver en elke persoon die verliefd is die een liefdesbrief moet schrijven. De pagina is wit. En een woord opschrijven is gelijk op gespannen voet zijn met je geweten, met de grammatica, met je eigen geweten en bescheidenheid. En dan de stoten die je in je leven krijgt maar ook in staat moet zijn om ze te geven. En boksen betekent een woordenschat van fysieke beweging verkrijgen, die je op zijn minst leert de stoten te ontwijken en je in de positie zet om terug te vechten. En dan ook omdat ik heel graag heb dat mijn pagina’s vleselijk zijn. Wat mij interesseert is dat mijn pagina echt ‘ruikt’, dat je er de stank van zweet in ruikt, of soms de geur kennen van zout en citroen van de hoofdrolspeelster en de geuren die zo typerend zijn voor de Middellandse Zee.

Heb je al eerder Amsterdam bezocht? Hoe vind je de stad?

Amsterdam is een prachtige stad zoals alle havensteden heeft zij een grote roeping voor gastvrijheid. Ik had het net over, ik heb hier één van de mooiste bibliotheken gezien in mijn leven. De centrale bibliotheek naast het museum Nemo. Echter, dit wijst erop dat er goed is nagedacht over de stad. Het begint al op de begane grond die voor kinderen is bestemd en daarna geleidelijk aan helemaal tot het restaurant op de bovenste verdieping. De bibliotheek is ingericht met moderne middelen, zoals het internet, computers/Macs. Dit impliceert dat er een wens is om mensen te willen opleiden. Men opent de deuren voor het lezen met de middelen van het hedendaagse leven. Rome of Milaan hebben helaas niet zo’n bibliotheek.

Is in Palermo wel anders?

Palermo is een stad waarvan ik diep hou en waarmee ik in de afgelopen tien jaar een enorm medelijden heb gehad. Het heeft geen zin om retoriek te gebruiken, Palermo is in de laatste tien jaar was een shitstad geweest. Een vuile, gewelddadige, arme, stad, beheerd door het ergste mensen dat je kan krijgen, die niet eens een beetje liefde en trots voor hun stad hadden. Het is een stad die zijn beste talenten gecastreerd en geboycot heeft en waarin niet meer zo leuk is om te leven zoals het 15-20 jaar geleden het geval was. Een gewelddadige stad.

Het Palermo van de afgelopen 10 jaar is zo vergelijkbaar met die van de jaren tachtig, ook geweren zijn weer begonnen met schieten. De maffia is weer begonnen met schieten. Je vraagt je af waarom, waarom zo’n mooie stad met veel geschiedenis en kunst vernederd moet worden op deze manier. Het antwoord is er wel. Als de stadsbestuurders diep onwetend zijn en geen project hebben voor de stad, wordt het wonen minder, het wonen in de zin van het werkwoord leven in zijn volle betekenis, namelijk het levendig houden van een plaats, de buurt beleven, de lokale markt, de relatie tussen mensen, het feit dat er overheidsdiensten zijn, maar ook scholen, sportzalen, zwembaden en groene ruimten. Bij het ontbreken van een stadsplan, missen we alles en de stad stelt zich opeens vijandig voor. Maar Italië is in de laatste 10 jaar een van de meest ellendige plekken geweest om te wonen in Europa. Ik heb geen probleem om dit te zeggen. Als er een land is die zijn cultuur mishandeld, dit is Italië. Het is een paradox, we hebben er zo veel van… dat er cultuur op een plek aanwezig is, betekent niet dat je dat cultuur beheerst. Cultuur heb je als je studeert, als je weet dat Palermo een specifieke staatsstructuur heeft omdat de stadsbouw die de Arabieren in de achtste eeuw hebben gegeven, later door de Noormannen, de Fransen en dan door de Spaanse bezetting is veranderd en dat de verschillende culturen de stad en haar architectuur hebben verrijkt, net zoals de plaatselijke dialect en natuurlijk de keuken van de stad.

In Palermo is er ook helemaal niets. Men moet streng zijn met een stad die in de afgelopen 10 jaar verschrikkelijk is geweest. Er is niets in Palermo. Het is een schande. En dit gezien hebben, beloofd veel goeds voor toekomstige generaties van Amsterdam. Het betekent nu een verandering aanbrengen die een zeer duidelijk visie heeft in de toekomst. Het heeft een soort van perspectief op de werkelijkheid. Het betekent niet alleen maar met het heden bezig zijn, maar ietsje verder. Ik vind Amsterdam echt een leuke stad.

Hoe klinkt het Palermitaans in het echt? Kan je wat zeggen?

I può dire tutt’ i cose pecchè è la prima lingua. Ik kan van alles zeggen, het is mijn eerste taal, ik denk in het dialect. Amunì Palermo, arruspigghiate, arruspigghiate, wat betekent ontwaakt uit Palermo, sùsate, sta op.

Deze ‘amunì’ wat betekent het? Het is onvertaald in de Nederlandse versie.

Amunì Palermo is een tussenwerpsel. Amunì, kom op, wakker worden. Komt van het Latijnse imus, we gaan, wijst op een snelheid van handelen die nodig is. Vamos in het Spaans. En het is een woord dat we veel zeggen in Palermo, naast ‘minchia’.

Ja, minchia is grappig, ook niet makkelijk te vertalen.

Minchia is een mooi woord, heeft een mooi geluid en is typisch. Minchia bv uitgesproken door iemand die verliefd zijn vrouw aankijkt: ‘minchia, come è bella (verdorie, ze is erg mooi)’. Minchia zegt een jongen van 18 jaar als hij hoort dat er twee bommen magistraten hebben gedood. Het woord zegt alles en kan altijd in verschillende contexten gebruikt worden. Bovendien heeft het een mooi geluid. Het is grappig, het is om te lachen.

De kleurrijke taal van het boek maakt inderdaad de personages reëler.

Palermo is een zeer kleurrijke stad, met vele geuren. Stank, jasmijn, de geuren van kruiden op de markten mengen zich met elkaar en creëren nieuwe combinaties. Het dialect is ook vol geluiden die kleur geven aan de taal. Het is een eeuwenoud dialect en blijft zijn symboliek en betekenisvolle karakter houden. Net als de geschiedenis die de woorden met zich meenemen. We gebruiken ze nu, maar het woord bestaat al jaren en eeuwen. Amunì komt uit het Latijn, imus, meer dan 2000 jaar oud en is tot ons gekomen.

Nu is het zelfs in Nederland!

Wat was de input van het verhaal. Is het autobiografisch?
Ja, er is zeker wat biografie, maar ik heb een roman geschreven. Wat in werkelijkheid is gebeurd, heb ik gewijzigd en veranderd zodat de roman zijn eigen interne integriteit behoud. Het maakt niet uit als sommige personages echt of fictie zijn, het gevoel in het boek is reëel. Dit is het enige dat me interesseert en ik werk met gevoelens op een technisch manier, sommige delen van het boek zijn diep ontroerend omdat de tekst ervoor zorgt dat de lezer zich erin verplaatst. Er is veel techniek toegepast, weet je … Als we de chaos willen schilderen, met alleen maar willekeurig penseelstreken in een willekeurige volgorde, krijgen we alleen willekeurige penseelstreken. Als je in plaats daarvan de kleuren met een wiskundige precisie naast elkaar zet zodat ze de chaos kunnen voorstellen, dit wiskundig werk overtreft zichzelf en geeft het idee van de chaos weer. Dit is min of meer wat ik probeer te doen als ik schrijf.

Ik probeer de techniek onzichtbaar te maken. Sommige delen die bijvoorbeeld grappig zijn worden daarna gelijk gevolgd door een harde klap. Als je eerst lacht komt een schop extra pijnlijker over. Maar deze effect moet niet al te zichtbaar zijn. Dit is een boek uiteraard en elk woord is gewogen, en gekozen, met volle bewustzijn. Waarom ik voor dat verhaal koos… weet ik niet, nou ja, wel, weet het, ik vertrouwde mijn intuïtie.
Ik wilde het verhaal vertellen van een jongetje met bloed aan zijn handen na een gevecht, die hierbij lekker en mooi vond, een jongetje van negen. Het verhaal van mijn oom Umberto onder het bombardement van Palermo in ’43 slingerde in mijn hoofd en ook die van mijn grootvader een gevangene in Afrika. Ik begon zo.

Er is een zin in het boek die we letterlijk schitterend vonden:

Scintillio è una bella parola, accelera fino in fondo e di colpo frena sulla “i”, lasciando alla “o” lo stupore della luce apparsa.

‘“Schittering” is een heerlijk woord, het gaat steeds sneller en dan remt het ineens af bij de laatste lettergreep, waarbij de “ing” de verbijstering om het plotselinge licht meekrijgt.’

Ja inderdaad mooi schitterend woord, met een schitterende vertaling van Manon Smits.

Grazie mille Davide!

Om af te sluiten citeren dit mooie stukje uit dit heerlijke en sappige roman van Davide Enia:

‘Waar denk je aan?’

‘“Schittering” is een heerlijk woord, het gaat steeds sneller en dan remt het ineens af bij de laatste lettergreep, waarbij de “ing” de verbijstering om het plotselinge licht meekrijgt.’

Elke begrafenis zou het licht moeten tonen. Dan zouden degenen die aan deze kant van het leven achterblijven eraan herinnerd worden dat het in de vluchtige tijd mogelijk is om intens te stralen.

‘Wat vind je nog meer een heerlijk woord?’

‘Ik ben dol op “snuisterijen”, dat klinkt als de voorwerpen die langs elkaar strijken, je tong moet flink bewegen om het uit te spreken terwijl de lippen elkaar juist helemaal niet raken.’

‘Ik hou van mozzarella, dat is zo lekker.’
‘Gerruso, zo werkt het niet.’

‘Jawel hoor, volgens mij werkt het juist beter, mijn woorden zijn lekkerder: burrata-kaas, sfincione, arancina. Terwijl die van jou… schittering, dat kun je nou niet echt eten. Jij vindt jouw woorden heerlijk in je hoofd, maar ik vind ze ook heerlijk in mijn maag, dus ik heb gewonnen.’

Veel leesplezier!

Links:

http://www.davideenia.org/home.html

http://www.debezigebij.nl/web/Boek-5/9789023468691_Zo-ook-op-aarde.htm